Bir Meraklının Fotoseyir Defterinden / 1

Tekniğin Önceliği, Estetiğin Üstünlüğü, Yaratıcılığın Hazzı

İzleyene, “vay, ne kadar etkili ve güzel bir fotoğraf”; üretene, “hah, bu oldu işte” dedirten bir fotoğraf nasıl bir şeydir? Bir sanatsal üretim aracı olarak fotoğraf tekniği ile üretilmiş sanat yapıtını herhangi bir sıradan fotoğraftan ayıran ne(ler) olabilir? Herhangi bir fotoğrafı, bir sanat yapıtı yapan şeyler ne(ler) olabilir? Bu deneme, benzeri sorular üzerine, fotoğrafça anlam arayışındaki bir fotoğraf meraklısının seyir notları olarak okunabilir.

Tekniğin Önceliği

Dış dünyada nesnelere vurup yansıyan ışığın kaydedilmesi fotoğrafın ortaya çıkmasını sağlayan ilk adımdır. Bu adım, günümüzde, fotoğraf makinası, hafıza kartı, fotoğraf oluşturma/işleme programları, ekran/baskı makinaları ve basılı kağıt gibi teknik süreçlerden geçerek yapılır. Analog makinalarda film üzerine düşen ışık makinanın içinde film üzerinde görüntüyü (tabii, negatifini) oluşturur iken; dijital makinalarda, fotoğraf çekildiğinde, makine içinde, sensör üzerinde bir görüntü oluşmamaktadır; görüntünün dijital kodları kaydedilmektedir. Dijital teknoloji ile, makinada kaydedilen dijital veriler ancak ve ancak bir görüntü işleme programı ile görülebilir bir görüntüye dönüşmektedir. Dolayısıyla, fotoğraf makinası ve görüntü işleme programları artık görüntünün ortaya çıkması için vazgeçilmez bir ikili oluşturur.

Bu teknik aşamalar, yanlış/doğru her fotoğraf için içinden geçilmesi zorunlu bir süreçtir. Ortaya çıkan sonuç, yüzüne bakılmayacak bir görüntü de olabilir; muhteşem bir şey de. Farkı belirleyen, fotoğrafçının bu teknik süreçlere ilişkin bilgisi doğrultusunda yapacağı tercihlerle belirlenecektir. Bunlar öncelikle teknik tercihlerdir ve her teknik tercih ortaya çıkacak görüntünün estetik özelliklerini belirleyecektir. Tekniğin önceliği vardır, ama peşine düşülen estetik yapının veya estetik hayalin bu teknik üzerinde üstünlüğü vardır, dolayısıyla, estetik arayışlar, kaygılar, hayaller yapılacak teknik tercihleri adım adım belirler. Burada peşine düşülen soru, “nasıl bir estetik hangi teknik tercihlerle kurulabilecektir”, sorusudur. Tekniğiniz ne kadar gelişkin ise, arzu ettiğiniz, imgeleminizde canlanan estetik lezzete ulaşmanız o kadar mümkün olacaktır; dolayısıyla, teknik yetkinliğiniz, estetik arayışlarınızın sınırlarını sürekli genişletecektir.

Bu noktada araya girelim.

Doğru/yanlış bilimsel bir değerlendirme sonucu varılan nitelemeler iken; güzel/çirkin estetik bir değerlendirme sonucu varılan nitelemelerdir; iyi/kötü ise, etik bir tartışmanın değerleridir. 

Bu bağlamda, fotoğrafta, yanlış/doğru nitelemelerini teknik bir sorunsal olarak ele alabiliriz; çünkü, fotoğrafın tüm teknik aşamaları ciddi bilimsel inceleme ve bulgulara dayanır; bilimsel yöntemlerle üretilmiş teknikleri ve araçları kullanır; teknik yanlış kullanıldı ise, o fotoğraf yanlış fotoğraftır. Peki, yanlış bir fotoğraf güzel olabilir mi? Ender de olsa, tabii, olabilir; ama güzel olması yanlış olduğunu yok etmez; çünkü güzel estetik bir değerdir, bilimsel bir değer değildir. 

Tabii, bu noktada, estetik üzerinde bilimsel teoriler, bilimsel çalışmalar yok sayılmıyor; güzel/çirkin bakanın algısı sonucu ortaya çıkan yargılardır, değerlerdir; bakanın iç dünyası bağlamında biçimlenir; nesnenin, burada fotoğrafın, kendisinde zaten varolan özellikler değildir. Oysa teknik, bizzat o nesnenin, bakanın değerlerinden bağımsız, bilimsel olarak ölçülebilir, denetlenebilir, değiştirilebilir, istenirse yinelenebilir özellikleridir.

Estetiğin Üstünlüğü

Fotoğrafın estetiği bu teknik özellikler bağlamında, sınırlılıkları ve sunduğu olanaklar çerçevesinde oluşturulabilir; ama aynı zamanda, fotoğrafçının estetik arayışları, denemeleri, tercihleri onun teknik tercihlerini belirler. Fotoğrafçı bunu başarabildiği oranda ulaşmak istediği estetiğe yaklaşacaktır.

İnsanların neyi güzel buldukları üzerine çok fazla bilimsel çalışma vardır; fotoğraf açısından bunların “fotoğrafta kurallar” olarak formüle edildiklerini söyleyebiliriz. Evet, bunlar güzel algısını ortaya çıkartan yaygın özellikler olabilir. Unutulmamalı ki, neye güzel dediğimiz tarihsel ve kültürel/toplumsal olarak çok değişkenlik gösterir. Sadece tarihsel ve toplumsal değil aynı zamanda bireysel olarak da değişkenliğe açık bir alandan söz ediyoruz. Yani, bu noktada, sanatçının yaratıcılığını dikkate almalıyız. O sanatçının neyi güzel bulduğu, illa da o tarihsel dönemde, o özgül kültürel toplumsal grupta yaygın olarak güzel bulunan şey olmayabilir. Formüle edilmiş kurallara uymak ya da bunları zorlayarak aşmak, yaratıcılığa kapı aralamak anlamına gelecektir. İşte burada, sanatçının yaratıcılığı ve bundan aldığı haz devreye girmektedir. 

Yaratıcılığın Hazzı

Sanatçı haz peşindedir; yaptığından haz aldığında, “hah, işte bu oldu” der; izleyen de haz peşindedir; bir sanat yapıtını algıladığında, “etkilenme, onu güzel bulma” peşindedir; bu ikisi çakıştığında, yaratıcının haz duygusu izleyiciye de geçer ve izleyici de, bu duygusal değişimle birlikte, edilgen bir alıcı/sanat tüketicisi olmaktan çıkar, o da algıladığı yapıtı kendi iç dünyası içinde yeniden üretir, adeta yeniden inşa eder. Yaratıcının öznelliği, kullanılan tekniklerin sınırlılıkları ve olanakları bağlamında yapıtta nesnelleşmiş ve ardından izleyici de, bu nesneyi, yapıtı kendisindeki algı ve etkilenmeler üzerinden kendisinin kılmış, öznelleştirmiştir. 

O sanat yapıtının ürettiği anlam bu duygusal haz kapısından geçer; zihnimizin anlam inşa eden düzenekleri bu duygusal işaretlerle harekete geçebilir; dolayısıyla, duygusal olarak etkilenmediğimiz bir süreçten anlam üretemeyiz.

Yapıt, burada fotoğraf, iki özne arası duygusal ve zihinsel etkileşimin nesnel alanıdır, bu etkileşimin haz doyuran yatağıdır.

Böylelikle, “fotoğrafçının iç dünyası – fotoğraf makinası – dış gerçeklik – fotoğrafı izleyenin iç dünyası” arasında bir etkileşim inşa edilmiş olur. Bu etkileşim ne kadar yeni anlamlara kapı açıyor; hangi anlam çağrışımlarını harekete geçiriyor; hayatlarımızı anlamlandırma çabalarımızın neresinde yer tutuyor gibi sorular ortaya çıkacak sanatsal hazzı biçimlendirecektir; hem fotoğrafçının hem de izleyenin hazzını.

Bu nesnel aracı ne ölçüde yaratıcının öznelliğini içeriyorsa, izleyenin de o ölçüde öznelliğini içerme olasılığı taşır. Bunlar ne kadar birbirlerine yaklaşırsa, yapıtın o kadar evrensel hümanizmaya yaklaştığını ileri sürebiliriz. 

Sonuçta, bir sanat yapıtının, burada fotoğrafın, onu yaratan ve izleyen iki öznenin, öznelliklerinin etkileştiği bir anlam arayışı ortamına dönüşebildiği oranda bir iz bıraktığını öne sürebiliriz.