İlerledikçe Kalabalıklaşıyor Yalnızlığımız

Zen’i hiç bilmeyenler için dağlar yalnızca dağ, ağaçlar yalnızca ağaç, insanlar da yalnızca insandır. Kişi Zen’i anlamanın yarı yoluna gelince; bütün biçimlerin hiçliği belirir, dağlar artık dağ değil, ağaçlar artık ağaç değil, insanlar da artık insan değildir. Gene de Zen’le ilgili tam bir anlayış kazanan kişi için, dağlar yeniden dağdan başka bir şey değil, ağaçlar yeniden ağaçtan başka bir şey değil, insanlar da yeniden insandan başka bir şey değildir.

Zen, geleneksel Japon sanatının en mükemmel halidir. Japon tarihinde Zen yolu belirli sanatlarda- resim, bahçe, çay töreni, şiir, okçuluk, Noh tiyatrosu, Judo vb.- hâkim hale gelmiştir. Japon şiir türleri arasında Zen’in en önemli temsilcilerinden biri de haiku şiir türüdür ki, benim de İFSAK Blog’da sizlerle buluşmamı sağlayan haiku üzerine yazdığım yazılar oldu. Bu seferki yazımda fazla uzaklaşmadan yönümü başka taraflara çevireceğim.

Bir süredir İFSAK çatısı altında çok güzel bir ekiple İFSAK Sinema Birimi’nde görev yapıyorum. Hal böyle olunca Zen ve haiku ile ilişkilendirerek, Japon Sineması’nın tüm yönetmenleri arasında “en Japon” diye adlandırılan Yasujiro Ozu Sineması üzerine bir derleme yapmak icap oldu.

Yasujiro Ozu (1903-1963), altmış yıllık yaşamına sığdırdığı ellinin üzerindeki filmle birçok ünlü yönetmeni de etkilemeyi başarıp yol gösterici olmuştur. Minimalist çalışmalarında Japon toplumunun geçirdiği köklü değişimi yansıtmaya çalışmıştır. Yaşamı boyunca Zen sanatını sinemanın içine sokmaya çabalayan Ozu’nun filmlerinin haiku formatında olduğundan bahsetmek pek de yanlış olmaz. Yönettiği filmlerinde geleneksel Zen sanatçısı gibi sessizliği ve ıssızlığı; haikudaki on yedi hecelik kısıtlama gibi minimal bakış açısını; haikudaki noktalama işaretleri yerine sahne kesintilerini görmek mümkündür.

Zen şairi ya da ressamından farklı olarak Ozu, filmlerinde hammadde olarak insanı kullanır.

Hayatı boyunca hiç evlenmemiş ve annesiyle beraber yaşamış yönetmen, kamerasını özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası Japon aile kültüründeki değişimlere çevirir. Kuşaklar arası çatışma, zor evlenme kararları ve ailenin parçalanmasının travmalarıyla ilgilenir. Film tarihçisi, yazar Donald Richie tüm Ozu filmlerinde “tüm dünya bir ailede yaşamaktadır” diye belirtir. 

Sessizlik ve boşluk Ozu filmlerinin aktif bileşenleridir.

Bunun için kamera hareketlerini neredeyse hiç kullanmaz. Kadrajında etrafımızda olanlardan fazlası yoktur. Doğrudan bir şey söylemek yerine hissettirmeyi amaçlar. Bir röportajında Richie’ye ‘’şimdi apaçık konu ile beraber görüntüler beni sıkıyor, doğal olarak bir film bir çeşit yapıya sahip olmalıdır yoksa film olmaz fakat ben, eğer çok drama ya da hareket olursa görüntünün iyi olmayacağını hissediyorum’’ demiştir. 

Kadraj içinde kadraj tekniğini çok kullanır.

Bu sayede görüneni daha etkileyici kılarak ekranda sürmekte olana vurgu yapar. İkinci olarak tatami tekniğinden de bahsetmekte yarar görüyorum ki, bu teknik Ozu’nun alametifarikasıdır diyebiliriz. Yönetmenin kamerası yerden üç fit yüksekte geleneksel olarak tatami minderinde oturan insan seviyesindedir. Bu geleneksel görünüm, görüntünün çok sınırlı bir parçasına hâkim olan sessizlikteki görünümdür. Çay törenlerine katılan birinin Noh’u görme pozisyonundan seyretme ve dinleme davranışıdır. Estetik ve pasif bir davranıştır. Yerden sadece birkaç santimetre yukarıda konumlanmış kamera seyircinin tanıklık hissini güçlendirirken gündelik hayat ve bu hayatın içinde olan biteni daha da net görünür hale getirir.

Ozu, aktörlerini onların “star” niteliklerine ya da oyunculuk yeteneklerine göre değil, onların “özsel” niteliklerine göre seçmiştir.

Rol dağılımında aktörün yetenekliliği ya da yeteneksizliği sorun değildir, ‘’onun ne olduğu’’ önemlidir. Yönetmenin yarattığı karakterler için şefkat duyduğu görülür, onların en ahmak duygularına bile saygı gösterir, aynı zamanda objektif bir izleyici olarak görünür.

Eski geleneği yeni bir biçime oturtma çabası içinde olan Ozu’nun filmlerine bakıldığında neredeyse hepsinin birbirine benzediği, hatta birçok filminde hep aynı oyuncularla çalıştığı için yönetmenin kendini tekrar ettiği düşünülebilir. Bunun amacı usta yönetmenin fazlalıklardan kurtulup kendine özgü sadeliği amaçlamasından ileri gelmektedir. Ozu‘nun filmlerindeki tahmin edilebilirlik bazı yönetmenlerin filmlerinde olduğu gibi yaratıcılık ya da orijinallik eksikliğinden kaynaklanmamakta; daha çok çeşitliliğin değil, tekrarın tercih edildiği ilkel ritüel anlayışından kaynaklanmaktadır.

Ozu‘nun üslubunu ne olmadığını söyleyerek tanımlamak mümkündür. Ozu, kaçınılmaz şeyler yapmayan bir yönetmendir. Tekniğinin nadirleştirilmesi ilk filminden son filmine dek bütün hayatı boyunca devam etmiştir. Ozu’nun kariyeri bir tür mükemmelleştirmedir. Aynı eylemi defalarca tekrar ederek mükemmelliğe ulaşma çabasında bir Zen ustasıdır.

Öncelikle seyretmenizi önereceğim Ozu filmleri olarak; onun sinemasının temelinde yatan aile ve jenerasyonlar arasındaki farklar gibi konulara dair en güçlü fikirleri ürettiği ve birçok otorite tarafından tüm zamanların en iyileri arasında gösterilen bir başyapıt olan Tokyo Story (1953), savaş sonrası Japonya’sında belirginleşmeye başlayan kuşaklar arasındaki farklılıklara vurgu yapan ve yönetmenin en güçlü aile portrelerinden birini içeren ve aynı zamanda görsel olarak benim en beğendiğim Ozu filmlerinden olan Late Spring (1949), sessiz filmleri arasında en bilinenlerinden olan, I Was Born But… (1932) ve ilk sesli filmi olan The Only Son (1936) filmlerini sıralayabilirim.

Haikuya bağlamak gerekirse;

Tokyo Story filminde anne ölen oğlunun dul karısının evinde kalmak zorunda kalır. Gelini, anneyi oğlunun yatağında misafir eder. Kadın oğlunun yatağına yattığında şu cümleyi kurar: ‘’Ölü oğlumun yatağında yatmak, ne zevk’’ Bu ironik bir durumu mükemmel bir şekilde ifade etmiyor mu? Haiku gibi…

ölü oğlumun

yatağında yatmak—

ne zevk

Yazımı aile teması üzerine yazdığım birkaç haiku ile sonlandırmak istiyorum:

bir çift kırlangıç

girer çıkar yuvaya—

mutluluk işte

neler kaçıyor—

peşi sıra koştuğum

tutkularımdan

kurumasın diye

sularken—

çürütme menekşeyi

çağlayan gibi zaman—

göl olup dursa

balık olsak içinde

Dingin bir dünya dileğiyle…

Kaynakça

• Kutsalın Görüntüsü / Paul Schrader Es Yayınları 2008 Çeviri: Zeliha Hepkon Oya Şakı Aydın

• Kelebek Düşleri / Derleyen Oruç Aruoba Metis Yayınları 2008

• Mutlaka izlenmesi gereken 5 Yasujiro Ozu filmi- Filmloverss.com