Ne Oldu Eski Doğamıza?

I

Bir süredir -dışarı çıkarsak eğer- maskelerimiz aracılığıyla en iyi şartlarda ve uygun bir biçimde süzüyoruz havayı. Kendi nefesimizle kutsuyoruz kendimizi. Oksijen ile karbondioksiti kardeş yapıyoruz birbirine. Dünyanın tıpkı buğulu bir David Hamilton fotoğrafı gibi erotik ve şiirsel olduğunu bir kez daha hatırlıyoruz, buğulanan gözlüğümüzün ardından gelip geçeni izlerken. Ömrümüzün geri kalan kısmına maskeyle devam edeceksek eğer, yeni gözlüğümüze buğulanmama özelliğini de ekletmemiz gerekiyor, modelimizi seçtikten hemen sonra.

Maskelerimizi tamamlayan eldivenlerimizi de unutmuyoruz: Mavi, beyaz ya da siyah. Biraz duruldu her şey, üç maske bir maske fiyatına, elli eldiven de beşinin fiyatına. Almayanı yadırgıyorlar. Vuran vurdu parayı arada zaten. Neyse, bu konu bizi aşıyor. Pazarda, satıcıların ellerinde paramparça olmuştu eldivenler. Pazarcı meyvemizi verdikten sonra, bize eşinin korona olduğunu ama geçtiğini söylüyordu. Potansiyel hastaydı ve elinden torbayı almıştık. Nasıl olsa evde bekletecektik. Hayırlısı dedik, devam ettik. Arabada 80 derece limon kolonyamız geleneksel vefası ile bizi bekliyor olacaktı. Güneş altında ısınan arabanın içinde bir güvenlik duygusu kapladı içimizi, adeta ana rahmine yeniden dönmüş gibiydik. Bize artık hiçbir şey olmazdı.

Yeni normal

Şimdi cerrahların gerçekleştirdikleri, saatler süren ameliyatlarda neler çektikleri daha iyi anlıyoruz.  Maskenin altında rahat alınamayan nefes, eldiven içinde terleyen eller ve buğulanan gözlüklerle hekimlerin hayatı ne kadar zormuş. Konfordan çok uzakta, hijyen adına kuşandıkları bu kostümün altında, önlerinde açılan yeni yıldız kapılarından, başka dünyalara geçecekler sanki. Sağlıkla geçerler inşallah. Yaşamlarını hiçe sayarak bu görünmez düşmana karşı savaşan tüm sağlık kahramanlarını bir kez daha yürekten kutluyoruz. Ardından da konunun biz ölümlüleri aşan kısımlarını bir yana bırakıyor ve fotoğrafın güvenli sularına doğru rotamızı çeviriyoruz.

Eskisi normal miydi de biz “yeni normal”e dönüyoruz. “Nedir bu normal?”. Ortaçgil’in şarkısında mı kaldı tümü. Biz yerimizde sayıyorduk; aslında dünya dönüyordu. Dünyanın tuhaf bir eksen üzerinde -eğik kaderi bu diyerek- bir döngüyü izlemesine rağmen anormal olduğunun, yani bir şeylerin ters gittiğinin başından beri farkındayız hepimiz. Okuduğumuz her ilginç kitap ve seyrettiğimiz her tuhaf film düşüncelerimizi haklı çıkarıyor. Ve en sonunda da şu kısacık sürede tanığı olduğumuz dünyanın yaşadığı felaketler, yıkım ve savaşlar, doğaya ve hayvanlara yaptığımız kötülükler de yitirmekte olduğumuz dünyaya karşı son -haince- figürlerimiz oldu. Bakalım can simidimiz fotoğraf bu dönemde bu tür bir varoluşa nasıl bir katkıda bulunacaktı.

Maskeli-maskesiz

Fotoğrafçı bu dönemde eve mi kapanmalıydı, yoksa sokaklara mı atmalıydı kendini? Kimileri dışarı çıktı boş sokakları, caddeleri fotoğrafladı. Maskeli-maskesiz insanları aynı karenin içine yerleştirerek tarihe kalma çabalarını gösterdiler. Bunu -bu kez tüm dünyada- yüz binlerce kişi ile aynı dönemde yapıp birbirine benzeyen milyonlarca kareyle fotoğrafın anonim tarihine dahil oldular. Koca dünya tarihine baktığımızda küçük bir olay gibi görünse de zengin-fakir, genç-yaşlı herkese ortak bir pay çıkmıştı sonunda. İstediğimiz eşitlik salgınla gelmişti kapımıza. Takmadan önce “kapıp” maskeyi, dışarı atacaktık kendimizi. Niyetliydik, elimizde makinelerimizle cevval fotoğrafçılar olarak tarih yazacaktık. Ya da evimizde oturacak, önümüzde ne varsa fotoğrafa dönüştürecek, 40 yıl önce pas geçtiğimiz ya da yaş sınırına takılıp tanığı olamadığımız postmodernizmi son bir güçle yeniden analiz etme fırsatı bulacaktık.

Evde kal!

Slogan iyi. Hem kurala uyarsın hem fotoğrafını çekersin. Dijital devrim olmuştu, film kaybın da yok, salla gitsin; çektiklerinden biri tutar nasıl olsa. Bak, hem bu sürede, olmayanı gören, seni yukarılara taşıyacak şakşakçı bir kitle de oluştu. Biraz mutlu et, onları kebapçıya götür, yeni dalga bir kahvecinin gürültülü ortamında Guatemala kahveleri eşliğinde Mac’inden fotoğraflarını göster. Çekerken yaşadığın duygularını anlat, ideallerinden söz et, bir yandan ekranı okşarken, diğer yandan bir gün sergi açarsan eğer nasıl bir kağıda hangi boyutta basacağını betimle. Sen herkese benze, “Hep Böyle Kal”.

II

Fotoğraf bitti. Süreç sanılandan uzun sürecek ve hiçbir şey eskisi gibi olmayacak. Çıkarları doğrultusunda ürettikleri virüsü yeni bir dünya düzeni için kullanacak kendini süper zanneden güçler. Hakim güçler bu aşamada aklımızın almayacağı akıl oyunlarıyla üzerine düz bir fon çektikleri tuvale yeni resimlerini yapacaklar. Ne sanatçısı, ne akımı, ne de ekolü belli olmayan bu resim yeni düzenin temsili resmi olacak. İzlediğimiz felaket filmlerine de sıkça gönderme yapılıyor yeni dönemde. Sanat, zamanın önünde gider, doğrudur bu önerme. Kimse doğru bir işi döneminde takdir etmez, edemez. Popüler, mevsimlik şarkılar çoğunluğun malıdır. Daha çok insanı eteğinden çeker. Sonra yazlık aşkları gibi çekip gider. Ama sen iyi bir müzisyeni 40 yıl dinlersin. Gerçek sanat, zamana doğru biçimde yayılmayı ve orada bir evrensel değer olarak kalmayı bilir.

Eve kapandığımızda, daha az fiziksel eylemin kesin sonucu olan düşünme pratiğimizdeki artış hemen fark edilir. Zamanın göreceliliği, bu kez de varlığını bildiğimiz ve etkilerini gördüğümüz, ana temasını asla hissedemediğimiz bir virüsün rotasıyla kendini göstermektedir. Tıbbi bir durum ve aynı zamanda da sosyolojik bir mesele olduğu için, asla felsefi bir yönteme sahip olamayacaktır. Virüsün bir yapı olarak varoluşu, insanlığın geleceğini tehdit eden ve şüphe içinde yaşamasına neden olan bir ortam yaratmıştır. Sanat, farkında olanların soluklandığı tampon bölgedir. Buradaki en önemli nokta, fantezi ile gerçekliğin birbirine karıştırılmamasıdır. Gerçeklerden yola çıksa bile sanat daima kurmacadır.

Sistem

Aslında eylem alanımız ne olursa olsun, hangi disiplinlerin odağında yer alırsak alalım, yaşadıklarımız sonucunda sahip olduğumuz kanılar, bizi daha önce bu kadar eşgüdümlü düşünemediğimiz için ulaşamadığımız noktalara getiriyor. Evet, inanmadığın ve parçası olmak istemediğin sistemden kurtulmak istiyorsan öncelikle dijital teknolojinin nimetlerinden vazgeçeceksin. Kendin üretip kendin tüketeceksin. Kredi kartını asla, parayı ise mümkünse hiç kullanmayacaksın. Bir para biriminin kağıt olarak diğerinden ne farkı var ve neden uluslararası piyasada bir ülkenin “1” para birimi diğerinin “1.000.000” birimine karşılık geliyor. Kim neyi, nasıl belirliyor. Ne iktisat tarihi, ne sanayi devrimi, ne de finans teoremleri bunu tam olarak açıklayamıyor. Olanla gösterilen arasında büyük uçurum var. Sen erken kalkar, gider, şezlonga havlumu koyarım diyorsun. Uyanıklar geceden oraya bırakmış havlusunu. Güneş senin kaderin olacak, eğer gölgede kalmaktan vazgeçersen.

Eskinin takas sistemine yeniden döneceksin. Değiş tokuş yapacaksın. Alabilmek için üretmek zorunda kalacaksın. Üretmezsen açlık seni terbiye edecek. Ekonomini kendi elinde bulunduracaksın. Durmayacaksın. Çalışacaksın. Hiçbir yerde kaydın olmayacak. Beynin sinyal almayacak. Sen de bir şair kadar şiirden anlayacaksın. Dinlediğin müziği içinde hissederken, kendini o bestecinin yerine koyacaksın. Baktığın resimler cennetin kapılarını açacak önünde. Çünkü yeniden insanlığını hatırlayacaksın. Büyük hissedebilen, örnek insandır aslında. Yediğinde-içtiğinde kötü kimya, eksik fizik, yanlış matematik, yersiz edebiyat ve reklamcıların alçakça yaptığı sözcük oyunları da olmayacak. Sağlığına tüplerin/kutuların/şişelerin/konserve kutularının içinde kapitalizmin karşılıksız desteği “e”lerin girmesine de izin vermeyeceksin. Seni izleyemeyecekler. Almaya gelseler, boşlukla kucaklaşacaklar. Olmadığın için bulamayacaklar.

Aracı olmayacak. Ne domatesin elinde patlayacak, ne karpuzunu denize atacak, ne de biberini asfaltın kenarına bırakacaksın. Fazlan, stokun da olmayacak. Yaşamak için üretiyor olacaksın. Suyunu kendin çıkaracak, ateşini kendin yakacaksın, tuvaletini sen tahliye edeceksin. Zaten seni çamura buladılar, pislikle sınadılar. Öldüğünde sıfır olacaksın, kimse ardından mirasın için kavgaya tutuşmayacak. Defteri böyle, iyi bir muhasebeci gibi sıfırlayarak kapatacaksın. Yaşadığın gibi sessizce gideceksin başka bir var oluşa. Fotoğrafçıydın değil mi? Maskeli-maskesiz biraz fotoğraf da bırakacaksın arkanda.

III

Dünyayı ele geçiren cehalet kendi altını oymaya çoktan başladı. Bir yandan kaynakların hızla tükeniyor olması, diğer yandan insanların giderek artan iştahı, büyük bir çıkar ve rant savaşını yanında getiriyor. Ülkeler önce kendi topraklarında yaptıkları kavganın savaşa dönmesiyle zayıflayacak, sonra da yok oluşa doğru hızla yol alacaklar. Öyle birinin diğerine füze atmasına gerek kalmayacak. Bir virüs ya da dinmek bilmeyen ihtiras ve açgözlülük bunların hepsinden daha etkili bir silah olacak. Evrensel ilerleyiş “akıl/bilgi/kültür/bilim” silsilesini takip edeceğine, tutuculuğun kalelerine doğru rotasını çeviriyor. Sistemler bunu çok iyi destekliyor. Herkesin de hoşuna gidiyor. Beyin yıkamayla, baş okşamayla, mevki vermekle, rüşvet ya da şantajla büyüyor sistem. “Dinle Küçük Adam” Wilhelm Reich, neredeyse 75 yıl önce seni uyarmıştı. Şimdi öyle küçüldün ki, görünmüyorsun artık.

Evet karanlıktan uzak durmalı. Bunun en güzel yolu da kimilerinin hâlâ ilkel bulduğu ve zaman kaybı olarak gördüğü kitap okumak, bilimden, felsefeden ve sanattan nasibini almaktır. Ancak bu şekilde, bireysel bazda kültürel bir formasyonun sağlanması ile bir sistemin varlığı içinde sağlıklı toplumlar oluşabilir. Dünya bir virüsün kurbanı olarak hazırlıksız yakalandı ve kaygan balığı heyecanından dolayı elinden kaçırdı. Bu kez tüm dünyada durum aynı. Empati kurmaya çalışmanın anlamı yok, zira sorun herkesin başında. Evet bazı ülkeler üretim-tüketim ilişkilerini kullanarak bu işten güçlenmiş olarak çıkacaklar. Ama onlar da – her eski geminin kaderi gibi- su aldıklarına göre batacaklar.

Satranç tahtası

Genç nüfus bilgisayarın mobil cihazların, orta ve yaşlı kuşak da televizyonlarının başında. Beyinler oyunlarla, dizilerle pelteleşmiş. Düşünce kalmamış. Olur olmaz her yerden beliren reklamlar da cilası. Birileri bizlerin yerine karar veriyor. Bize de robot gibi bunları uygulamak kalıyor. İnsanların algılarını biçimlendiriyor, amaçları doğrultusunda kullanıyor, o eski uzay filmlerinde olduğu gibi geriye boş kozalarını bırakıyorlar. Yeryüzünde 2. Dünya Savaşı’ndan sonra sular bir türlü durulmuyor. Ülkelerin beyin takımları bu dinamikleri vatandaşlarına bir tehdit, sonuçlarını da bir hakmış gibi göstererek toplumları yönetiyorlar. Beyinleri yıkanmış, ellerinde hiçbir şey olmayan, sistemin en küçük hatalarından doğacak sonuçları göğüslemekten aciz ve çaresiz bırakılmış insanlar da bu mekanikleşmiş sisteme soru/n/suz baş eğiyorlar. Herkesin, üzerinde yalnızca ön sırada piyon olarak göründüğü ve birbirine kırdırıldığı görünmez bir satranç tahtası. Tüm olay bundan ibaret. Bir fotoğrafçı salgın öncesi ne yapıyordu ki, salgın sonrasında ne yapabilir. Biri sokaktan eve girmedi, diğeri stüdyosundan kapitalizmin yalanlarına ortak olmaktan vazgeçmedi.

IV

Kahraman olmadan öleceğiz. Asrın gerçeği bu. Başkasının savaşında vaat edilmiş toprakları hiçbir zaman göremeyeceğiz. Bu savaş bizden önce başladı, ne yazık ki bizden sonra da devam edecek. Düşünce gücümüz tamamen elimizden alınacak ve yaptırımlar devreye girecek. Savaş bitse de bize söylemeyecekler. Hiçbir şey bize yetmeyecek. Ne toprak, ne oksijen, ne su, ne de yiyeceğimiz. Bütün insani değerler toprağa gömülecek. İnanç oyuncağa dönüştürülecek. Başrolü kötüler oynayacak. Maskelerin ardında ifade yok olacak. Hiçbir şey eskisi gibi olmayacak. İnsan, salgınla birlikte sosyal bir varlık olarak sokağa çıktığında sadece gözlerinden tanınabilecek. Zaten başlamışlardı gözlerinizden geleceğinizi çekip almaya, kapılarının kulu yapmaya.

Oysa eskiden dudaklarına, oradan çıkacak sözlerine bakardık insanların. Burunlarında, yanaklarında, çenesinde gezdirip bakışlarımızı anlamaya çalışırdık. Fizyonomiden, frenelojiden dem vururduk. Sonra tüm duyu organlarını unutur, yüzü bir bütün olarak görürdük. Şimdi gözler dışında açıkta sadece alın ve maskenin kepçeleştirdiği kulaklar var. İfadenin tarihi sona ermiştir ve insanlarıyla anlam kazanan sokak ve an fotoğrafçılığı bitmiştir. Maskeli yüzbinlerce insan sokaklarda. Takmayanlar da hiçbir şeyi takmayan, “Bana bir şey olmaz”cılar, “Beni melekler koruyor”cular. Hiçbiri bir şey ifade etmiyor artık. Bundan sonra Amsterdam’a gidilse ne olacak, Tokyo’ya gidilse ne değişecek. Yani oturalım evimizde. Etrafta kötülük var. Herkes görünmez bir tasarımcının tek tip kreasyonlarını taşıyor adeta.

Bize bir şey olmaz

Buğulanan gözlüğümü çıkarıyorum. Her şey birbirine karışıyor. İlk kez detayları göremediğime, maskesiz hoyrat “Bize bir şey olmaz” savsözüyle yola çıkan insanlarla göz göze gelmediğime seviniyorum. İçimi tuhaf bir coşku kaplıyor ve “Ne haliniz varsa görün” diyorum. Evet, gözlükle buğulu gözüküyor dünya; çıkarınca da her şey birbirine eşit oluyor. Eli kuruş ile bir liranın kardeşliği çıkıyor ortaya. Cahille selamı kestik ama yine aynı ortamlarda, markette pazarda karşılaşıyoruz. Ahmaklık sirkinin müşteri çekmek için yapılan kapı gösterileri gibi her şey. İşte bu bıçkın çocuklar, kendi hatalarından yakınlarını hasta edip hastaneye getirdiklerinde bizle ilgilenmiyorlar diye camı çerçeveyi indirecek, yetmeyince de doktorlara girişecek yine onlar. Yani sorumsuzluklarına sorumlu arayacaklar.

Bin kişi temkinle evde oturacak, on bin kişi dışarıya önlem almadan çıkarak tüm çabayı yerle bir edecekler. Bize bir şey olmaz sözünü, sizden bir şey olmaz sözcüğüyle yeniden anlatmayı deniyorum. Sanki tam yerine oturuyor. Hayatı mahvolan, evlerine gidemeyen, çocuklarını kucaklayamayan, ölen ve yakınlarına hastalık taşıyan sağlık çalışanlarını düşünün. Sizle aynı çağda bir salgının sosyalliğini yaşadığım için çok kadersiz buluyorum kendimi. Mitolojik ama nedensiz bir lanet üzerimize çullanıp bir yılan gibi çörekleniyor içimize.

Evet sevgili fotoğrafçı arkadaşım, yukarıdaki sözünü ettiğim nedenlerden dolayı bu dönemin “tipik” fotoğraflarını çekme. Zaten ağabeylerinin sümüklü çocuk fotoğrafları çekerek tarih yazmaktan büyük günahları var. Sen de bu genetik kodu taşıyorsun. Bir tavsiye; her şeyin birbirine benzediği ortamları ve de cehaletin ayaklı aktörlerini tarihe kaydetme. Milyonlarcası çekildi zaten, gelecek günlere bir iki selfie yap, hatıra olarak sakla, yeter sana. Ama benim önerim, fotoğrafçılığını her şeyin üzerinde tut. Okuduğun kitapların, dinlediğin müziklerin, gördüğün resimlerin ışığıyla çevrene bak. Gönül gözünle çek fotoğrafını. İşte o zaman “gelecek” de seni görecektir.

Sözlerim, evrenin ışığını özgün ve özgürce yansıtan, yaşadığı ortamı ya da sokağı özenle aktaran fotoğrafçıları asla bağlamamaktadır. Onlara, fotoğraf üzerinden sundukları güzellikler için ayrıca teşekkür ediyorum. Salgın günlerinde fotoğraflarınızla bize iyi geldiniz. İyi ki varsınız.

Haziran 2020